Zo verliep de kabinetsformatie: slechte sfeer, twijfel, woede en dan... een akkoord
Pieter Omtzigt drijft met zijn eeuwige getwijfel zijn medeonderhandelaars geregeld tot wanhoop. Wekenlang zit er zo weinig schot in de gesprekken dat de informateurs zich afvragen: gaat het wel lukken? En vlak voor de finish dreigt het weer mis te gaan. Maar uiteindelijk ligt er, twee uur en één minuut na het verstrijken van de deadline, toch een akkoord. Maar vraag niet hoe... Dat blijkt uit een reconstructie van de politiek redactie van RTL Nieuws.
Het is de eerste week van het meireces. De Dag van de Arbeid is geweest en de tweede onderhandelaar van de VVD, Sophie Hermans, denkt: ik moet wat doen. De sfeer tussen de vier partijen die een nieuw kabinet willen vormen is niet optimaal - om het zacht uit te drukken. Hermans vreest dat het zo maar fout kan gaan.
Dus pakt ze de telefoon, belt haar fractiegenoot en medeonderhandelaar Eelco Heinen en zegt: "We gaan rijden.” Ze belt niet alleen Heinen maar ook de tweede onderhandelaar van NSC, Eddy van Hijum. "Eelco en ik komen jouw kant op. Volgens mij is het verstandig dat we samen eens praten, ver van het Haagse gewoel."
Ze spreken af in een hotel in de buurt van Zwolle. Ook al is het mooi weer, het terras van het hotel maakt een uitgestorven indruk. Urenlang bomen ze door over asiel. "Is dat echt een crisis?" wil Van Hijum weten. Hij ziet het niet. Al googelend komt Heinen erachter waarom het zo rustig is: het hotel blijkt een opvanglocatie voor asielzoekers.
Later die week spreekt het tweetal in een stal in Woudenberg urenlang met Caroline van der Plas en Henk Vermeer. Het is een waardevolle ontmoeting. Vooral om elkaar beter te begrijpen. Aan tafel bij de informateurs is die ruimte er meestal niet.
'Ricardo en Elberto'
De kans is reëel dat deze informele tournee van Hermans en Heinen er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat de partijen elkaar hebben gevonden. Het is niet de langste formatie in de geschiedenis, maar het ging allesbehalve snel.
De weg naar het onderhandelaarsakkoord van woensdagnacht is lang en hobbelig. "Met vier partijen aan tafel is het soms een traag proces om tot oplossingen te komen", zegt informateur Elbert Dijkgraaf die nacht.
Hij en collega-informateur Richard van Zwol beginnen op 20 maart aan hun opdracht. Door hun droge optredens voor de camera’s krijgen ze al snel bijnamen als Bert en Ernie, of complimenteuzer: don Ricardo en don Elberto. Maar aanvankelijk boeken ze weinig succes.
In de eerdere rondes van deze formatie is tussen de vier partijen nog maar weinig onderling vertrouwen opgebouwd. En dus duurt het lang voordat echte onderhandelingen op gang komen. Wekenlang gaan de gesprekken niet veel verder dan elkaar elkaars verkiezingsprogramma’s voorlezen.
Vooral Omtzigt maakt het allemaal niet makkelijker. "Pieter is Pieter", verzucht een betrokkene. Twijfelen is zijn handelsmerk. Bij elk onderwerp blijft hij continu om meer informatie vragen. Wikken en wegen lijkt zijn favoriete hobby. Soms een emotionele bui. De formatie was weken - zo niet maanden - eerder klaar geweest als Omtzigt niet aan tafel had gezeten, verzucht een betrokkene.
Twijfelen door Omtzigt
Omtzigt lijkt nog in dezelfde stand te staan die hij jarenlang had als CDA-Kamerlid. Veel informatie opvragen, twijfelen, nieuwe informatie opvragen en zo proberen een dossier stap voor stap te ontrafelen. Dat werkt als vasthoudend Kamerlid, maar minder goed aan een onderhandelingstafel. 'Geen ja, geen nee, het is NSC', zo wordt in Den Haag gegrapt.
Maar Omtzigt is niet de enige oorzaak van het trage verloop van de formatie. Het is een vreselijk moeizaam proces, verzucht een betrokkene. Ook bij PVV en VVD zijn twijfels. De wil om samen te werken is klein, maar de wil voor nieuwe verkiezingen is nog kleiner.
Vaak gaat het binnenskamers helemaal niet over de inhoud, maar begint de dag met het bespreken van het zoveelste lek, of van een tweet. Dit soort procedurele kwesties lijken door sommigen gretig te worden aangegrepen om het maar niet over de inhoud te hoeven hebben. Zo draaien de partijen weken om elkaar heen. En vragen de hoofdrolspelers zich geregeld af: komen we hier wel uit?
Ook de informateurs hebben wel momenten van twijfel over een goede afloop. Dijkgraaf zegt daarover: "Je probeert als informateurs elke keer vooruit te kijken of je het binnen de tijd kunt halen. Als het proces dan stokt en je komt niet veel verder dan is toch de vraag of het wel weer gaat stromen. Gelukkig gebeurde dat elke keer weer."
Geschoffeerd
Om dit te doorbreken, komen de informateurs in de eerste week van april met de biechtstoelprocedure. Alle vier de partijen moeten met de billen bloot: ze moeten aangeven wat ze echt willen binnenhalen en wat minder prioriteit heeft. De informateurs verwerken dat in de zogenaamde financiële plaat.
De VVD ontploft als ze het resultaat zien. Ze voelen zich geschoffeerd. In de plannen zit helemaal niets dat het voor hen de moeite waard maakt te gaan regeren. Bezuinigingen uit het verkiezingsprogramma zijn copy paste overgenomen. Maar in de plannen zit niets zoets voor de liberalen. Binnenskamers maken ze duidelijk: tot hier en niet verder. Deze plaat moet van tafel. En dat gebeurt.
De tweede week van het meireces denken de partijen in alle rust verder te gaan onderhandelen. Maar dat loopt anders. Of het expres is of niet blijft een raadsel, maar PVV-Kamerlid Markuszower loopt met een mapje formatiestukken langs de camera’s waarbij duidelijk een deel van de tekst zichtbaar is.
In het document staat dat er een kabinet moet komen dat 'alle mensen in Nederland houvast en hoop geeft'. Qua inhoudelijke punten is alleen te lezen dat er miljarden worden uitgetrokken voor lastenverlichting, woningbouw, infrastructuur en bereikbaarheid.
Eerste lek
Na weken van radiostilte is dit het eerste grote lek. Tot veel intern gedoe leidt dit overigens niet. Echt verrassend zijn de teksten die leesbaar zijn niet. Andere partijen vinden het bovendien best lekker dat er ook eens iets lekt bij de PVV. Bij eerdere lekken ging de beschuldigende vinger van Wilders steevast naar de andere partijen. Hij leidt met ijzeren hand en dus kon er onmogelijk uit zijn fractie zijn gelekt, was steevast zijn commentaar.
Maar nu is de PVV verantwoordelijk voor misschien wel een van de grootste lekken tot nu toe. Wilders biedt zijn onderhandelingspartners excuses aan. Maar het schaadt het vertrouwen tussen de onderhandelende partijen niet. Sterker nog, er wordt in de onderhandelaarskamer ook om gelachen.
Het is in dezelfde week dat de informateurs van strategie veranderen. Zaten ze tot dan toe zelf de vergaderingen voor, nu laten ze dat over aan leider van de grootste partij, Geert Wilders. Zelf nemen ze - op de tweede rij - plaats aan een tafeltje achter de vergadertafel, als twee tentamensurveillanten.
Een ingreep in het proces. Het gesprek aan de ronde tafel liep vooral via de informateurs. Onderhandelaars sommen op wat ze willen en als ze dan 'nee' ergens tegen zeiden, dan verliep dat via de informateurs. En dan zat het informateursduo met het probleem. Op die manier schiet het niet op, zo constateren Dijkgraaf en Van Zwol. De tafelopstelling verandert, het gesprek verandert. De ingreep is succesvol.
Regie van Wilders
De aanpak dwingt Wilders om de regie te nemen. Het blijkt te werken. Ook de tijdsdruk speelt een rol. Iedereen ziet de dagen wegtikken en de informateurs zijn onverbiddelijk: 15 mei om 23.59 uur stoppen zij ermee. Akkoord of niet.
"Achteraf is te laat begonnen met écht onderhandelen", zegt een ingewijde. "De koppen zijn pas in een heel laat stadium tegen elkaar gegaan. Te laat."
Waar de gesprekken in de weken daarvoor vaak kabbelden en van echte onderhandelingen nog niet echt sprake was, gaat het nu wel de diepte in. Intensief en best spannend, zo ervaren de betrokkenen het. Maar eindelijk worden er vorderingen gemaakt. Al valt het met vier partijen niet mee. Zeker niet omdat de financiële ruimte voor een volgend kabinet beperkt is.
De locatie helpt ook niet bepaald mee. Een bedompt hok, zo ervaren de onderhandelaars de ruimte waar de onderhandelingen plaatsvinden. Als het voorjaar aanbreekt loopt de temperatuur er snel op. Als Dilan Yesilgöz en Hermans daar een keer op anticiperen en luchtig gekleed naar de formatie gaan, blijkt er net een airco te zijn geïnstalleerd en zitten ze de hele dag te koukleumen.
Mandarijnen en chocolade
De mandarijnen die standaard op tafel staan zijn niet aan te slepen. Niet per se omdat ze zo lekker zijn, het is ook een fijne bezigheidstherapie. Ook de chocola gaat er grif doorheen. Het Kamerpersoneel zorgt goed voor de onderhandelaars. Er gaan dan ook heel wat lattes en glazen gemberthee doorheen.
In een van de ruimtes naast de onderhandelingskamer staat een geïmproviseerde tafeltennistafel, maar die wordt maar sporadisch gebruikt. Hetzelfde geldt voor de piano die daar ook staat. Als NSC'er Eddy van Hijum een keer achter de toetsen kruipt, komt er meteen iemand uit een van de andere ruimten gerend om te vragen of het iets zachter kan. Door het gepingel kunnen ze elkaar niet meer goed verstaan.
Hoewel er officieel geen onderhandelingen zijn, gaat in het weekend voor de deadline van 15 mei het werk gewoon door. Dat moet ook wel, want er zijn nog bergen werk te verzetten om tot een akkoord te komen. Asiel en migratie worden grotendeels afgetikt. Bij aanvang van de finaleweek moet alleen de financiële puzzel nog worden gelegd. En wil Wilders zijn premierskandidaat aan de andere partijen voorleggen.
Op dinsdagnacht 14 mei om vijf over één is de financiële puzzel gelegd. De onderhandelaars zijn blij, lachen, feliciteren elkaar. Alle onderhandelaars? Nee, één onderhandelaar blijft aan tafel zitten en kijkt stil voor zich uit: Pieter Omtzigt.
"Hij heeft ergens ja tegen gezegd en dat bespringt hem dan", zegt een betrokkene die hem goed kent. NSC zal gaan regeren en ook nog eens met de PVV. Dan lijkt door te dringen dat er geen weg terug meer is.
Woede over pensioenplan
Alhoewel, Pieter Omtzigt zou zichzelf niet zijn als hij niet toch nog een vraagje had, iets net anders wilde of toch nog even een plan op tafel wilde gooien. Dat laatste doet hij tot verbijstering van zijn aanstaande coalitiegenoten op de laatste dag van de formatie. De dag waarop om een minuut voor twaalf ‘s avonds de deadline afloopt.
Hij legt zonder dat hij iemand heeft gewaarschuwd een voorstel op tafel om de al door de Eerste en Tweede Kamer goedgekeurde nieuwe pensioenwet ingrijpend te wijzigen. Bovendien kost zijn plan klauwen met geld, honderden miljoenen euro's. In de laatste uren, de fase dat eigenlijk het akkoord op spelfouten moet worden gecontroleerd, zitten de onderhandelaars verhit over pensioenen te praten.
Als vervolgens buiten de vergaderzaal vanuit NSC wordt geopperd dat het allemaal lang duurt omdat de VVD aarzelt, breekt bij de liberalen de pleuris uit. Ze zijn woedend over deze, volgens hen, flagrante leugen en leggen de bal met een harde welgemikte schop weer vol op het bordje van Omtzigt.
Eindelijk akkoord
De kwestie wordt gesust, de kou is uit de lucht: dan maar geen passage over de nieuwe pensioenwet. De onderhandelaars buigen zich weer over de teksten van het concepthoofdlijnenakkoord. En weer stokt bij een ieder de adem in de keel als Omtzigt iets wil veranderen. Of in een bepaalde zin het woordje trots niet kan worden vervangen door vertrouwen, is zijn vraag.
Ook hier komen ze uit. En zo breekt het moment aan dat PVV-leider Wilders mag aankondigen dat zijn echt rechtse kabinet een feit is. Nu breekt de periode aan dat er mensen moeten worden gezocht die bereid zijn om zitting te nemen in het nieuwe kabinet.
Betrokkenen zijn opgelucht, maar denken tegelijk licht bezorgd aan de toekomst. Want van één ding zijn ze overtuigd: het wordt een wankel geheel. Bij BBB twijfelt niemand: dit is hun droomkabinet. Maar wat doet Wilders als de migratieaanpak niet vlot of als er nieuwe bezuinigingen komen? En wil de VVD-top dit wel écht laten slagen? Zijn de liberalen echt gelukkig met de tweede viool?
Maar de meest twijfel in Den Haag gaat over NSC. Betrokkenen verwachten dat NSC de minste stabiele partner wordt. Aan de andere kant, het is een extraparlementair kabinet. Er is dus meer vrijheid voor de fracties om zaken te doen met andere partijen dan de coalitiepartners. "Door die vrijheid is het ook niet nodig om bij het eerste de beste akkefietje het kabinet naar huis te sturen", klinkt het op de gang bij NSC. Het worden rechtse, maar ook roerige tijden in Den Haag.