Hoe worden de sancties tegen Rusland nageleefd? 'Het blijft een kat-en-muisspel'

1. Waarom deze top?

Nederland is een van de landen die het Russische regime sancties hebben opgelegd, maar vindt dat deze beter moeten worden nageleefd. Dat is de reden voor het ministerie van Buitenlandse Zaken om een internationale conferentie te organiseren. 

Op de top zijn beleidsmakers, juridische experts, financiële instellingen en mensen uit het bedrijfsleven aanwezig. Het doel: samen bespreken hoe sancties nu worden nageleefd. Maar vooral: bedenken hoe het omzeilen ervan in de toekomst kan worden voorkomen.

2. Over welke sancties wordt gesproken?

Officieel over alle internationale sancties, maar die tegen Rusland zullen zonder twijfel de hoofdrol spelen. Zo is de belangrijkste sanctieadviseur van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, Vladyslav Vlasiuk, aanwezig in Den Haag. Maar ook de speciaal gezant voor de uitvoer van EU-sancties David O'Sullivan, en de buitenlandministers van Finland en Letland, allebei buurlanden van Rusland, zijn er.

Verder wordt op de top Russisch oorlogsmateriaal tentoongesteld waar westerse onderdelen in zitten. De tentoonstelling is opgezet door een forensisch onderzoeksinstituut uit Oekraïne.

3. Met welke sancties heeft Rusland te maken?

Met meer sancties dan ooit. Dat begon al bij de Russische inlijving van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014, waarmee de oorlog tussen de twee landen begon. Maar het aantal sancties is pas echt fors uitgebreid sinds de grootschalige Russische militaire invasie van Oekraïne in februari 2022.

Zo nam de EU vorige maand alweer het vijftiende sanctiepakket aan tegen Rusland, terwijl ook de Amerikanen en Britten een hele reeks strafmaatregelen hebben ingesteld. Het beoogde doel daarvan is nog altijd het afremmen van de Russische oorlogsindustrie. Hoe? Door het Poetin-regime zo stevig mogelijk in de portemonnee te raken.

Het gaat om zowel economische als individuele sancties tegen specifieke personen en bedrijven. Denk bij economische sancties aan het blokkeren van 300 miljard euro van de Russische Centrale Bank in de EU, maar ook zeker aan het verbod op de import van Russische olie en steenkool. Ook mogen Europese bedrijven bepaalde goederen niet uitvoeren naar Rusland, zoals met name chips en andere technologie, luxegoederen, drones en wapens.

Niet alle sanctiepakketten komen zonder slag of stoot tot stand. Over ieder pakket moeten alle EU-lidstaten het eens worden, voordat de betreffende sancties van kracht worden. In de praktijk liggen landen geregeld dwars, met name Hongarije en eerder Polen die hun veto's gebruikten als pressiemiddel om zo op andere terreinen betere (financiële) voorwaarden af te dwingen.

4. Worden die sancties goed nageleefd?

Over het algemeen gaat dit goed, legt sanctierechtadvocaat Yvo Amar uit. Maar er zijn zeker partijen die de grens opzoeken - of daar zelfs duidelijk overheen gaan. "Maar dat zijn echt uitzonderingen", zegt Amar. "Je ziet alleen dat Rusland er vanzelfsprekend alles aan doet om de sancties te omzeilen."

Een goed voorbeeld is de zogenoemde Russische schaduwvloot. Dat zijn schimmige schepen die via via worden ingehuurd om onder een andere vlag Russische olie over de wereldzeeën te vervoeren. Zo worden ladingen op zee overgeheveld van schip naar schip, net zo lang tot de herkomst van de olie niet kan worden achterhaald. Ook wordt gestolen Oekraïens graan vervoerd.

Verder is de handel met een aantal buurlanden van Rusland uitzonderlijk toegenomen - óók door Nederlandse bedrijven. Het gaat onder meer om de voormalige Sovjetrepublieken Kirgizië, Armenië en Kazachstan, landen die op hun beurt juist weer meer exporteren naar Rusland. Dat kan erop wijzen dat de sancties tegen Rusland via deze 'uitwijklanden' omzeild worden, door spullen via een tussenstop in een buurland naar Rusland te sturen.

Dit bewijzen is ontzettend lastig, zegt Amar. "Achterhaal als Nederlandse douane maar eens dat een product dat naar Kazachstan wordt geëxporteerd, daadwerkelijk voor Rusland bestemd is. Dat lukt niet altijd. Daarbij is niet alle handel met buurlanden van Rusland omzeiling. Een deel ervan is ook gewoon het aanboren van een nieuwe markt, die voorheen werd genegeerd. Maar een deel is ongetwijfeld ook omzeiling."

Hetzelfde geldt voor de schaduwvloot en oliehandel, vervolgt hij. "Ook daarmee worden op grote schaal sancties omzeild, en dat vergt buitengewoon veel inspanning om tegen te gaan. Het blijft een kat- en muisspel, waarbij Rusland steeds nieuwe manieren vindt om de sancties te omzeilen."

5. Doen de sancties Rusland pijn?

Hoewel de sancties duidelijk niet waterdicht zijn, richten ze zeker op de langere termijn wel degelijk veel schade aan in Rusland. Niet alleen is de Russische handel een serieuze klap toegebracht, ook zijn ruim duizend westerse bedrijven uit Rusland vertrokken. 

"De omzeiling van de sancties kost Rusland ook heel veel geld", zegt sanctierechtadvocaat Amar. "Want alle tussenschakels willen natuurlijk ook verdienen aan de handel, dus de goederen worden voor Rusland een stuk duurder. En dat terwijl landen als China grote kortingen weten te bedingen op de inkoop in Rusland, omdat EU-landen die goederen niet meer afnemen."

Tientallen onderzoeken, paar veroordelingen

Het Openbaar Ministerie (OM) in Nederland verdenkt een groeiend aantal bedrijven en personen ervan dat zij de Ruslandsancties omzeilen. Sinds de Russische invasie van Oekraïne zijn door de douane in totaal 85 onderzoeken gestart, laat het OM weten aan RTL Nieuws. Bij de fiscale opsporingsdienst FIOD zijn sindsdien 22 onderzoeken gestart naar het overtreden van de Ruslandsancties.

Sinds 2022 heeft dit geleid tot drie veroordelingen, met straffen tot 32 maanden gevangenisstraf. Wat onderzoek complex maakt, laat een woordvoerder weten, is dat het omzeilen van sancties ook gebeurt via zogenoemde dual use-goederen. Dat zijn spullen die op het eerste gezicht bedoeld lijken voor consumenten, maar ook onderdelen bevatten (denk aan chips) die bijvoorbeeld in raketten worden gebruikt.

"Bij de meest recente zaken komen we verdachten tegen met een Russische link. Maar we zien ook bedrijven van Nederlandse bodem of mensen met de Nederlandse nationaliteit die erop uit zijn een financieel slaatje te slaan uit de oorlog", laat het OM weten.